Starożytność lub rzadziej Antyk – epoka historyczna w dziejach ludzkości następująca po prehistorii, a poprzedzająca średniowiecze, której ramy czasowe nie są do końca sprecyzowane. W historiografii i chronologii panuję powszechnie przekonanie, że początek starożytności wyznacza wynalezienie najdawniejszych formy piktograficznego pisma ok. 3500 roku w południowej Mezopotamii (Sumerze) przez pierwszą archeologicznie i historiograficzne poświadczoną cywilizacją sumeryjską zaś koniec - detronizacja ostatniego cesarza zachodniorzymskiego (Romulusa Augustulusa) 4 września 476 roku naszej ery dokonanej przez naczelnika germańskich najemników w Italii - Odoakera połączona z ostateczną likwidacją ostatniej w dziejach starożytnej państwowości rzymskiej (Cesarstwo Wschodnie, choć funkcjonowało jeszcze przeszło tysiąc lat od upadku Rzymu to jednak wyróżniało się kompletnie odmienną kulturą, cywilizacją, religią i językiem w porównaniu do prekursora) i pojawieniu się na jej miejscu na wpół-barbarzyńskich państw średniowiecznych ludów germańskich i celtyckich. Nie należy jednak zapominać, że właściwe cechy antyku nie były dystrybuowane równomiernie i w różnych częściach świata pojawiały się w różnych okresach dziejowych.
Narodzenie pisma było równoznaczne z początkiem notowania swej historii, wiedzy i osiągnięć przez przedwieczne, a wymarłe już ludy, co zapoczątkowało okres trwający do dziś, w którym badanie i odkrywanie dziejów ludzkości nie jest jedynie podmiotem archeologii - jak w przypadku poprzedniej epoki - ale również historiografii, lingwistyki i innych dziedzin nauki. Najstarsze odczytane zapisy klinowe datuje się na schyłek VI tysiąclecia p.n.e, a jej autorstwo przypisuje się izolowanemu ludowi Sumerów, którzy w konkretnie nie ustalonym czasie skolonizowali ujście następujących rzek: Tygrysa i Eufratu. Sumerzy nie tylko wynaleźli pismo, ale opracowali system dwunastkowy, opatentowali koło garncarskie, wynaleźli wozy, nauczyli się budować kanały irygacyjne i zapoczątkowali budowanie domostw z cegieł.
W między czasie - gdy kultura w południowej Mezopotamii rozkwitała - niejaki Narmer z Tinis po ciężkich walkach zjednoczył staroegipskie osady rozlokowane w dorzeczu środkowego i dolnego Nilu dając początek pierwszemu okresowi w dziejach starożytnego Egiptu - Staremu Państwowi oraz I dynastii. Jego następcy m. in. podporządkowali Egiptowi Nubię i pozostawili po sobie wiele zabytków materialnych m. in. Piramidy.
Podobnego wyczynu - mimo przewagi cywilizacyjnej na Egipcjanami - nie mogli dokonać mieszkańcy Sumeru, którzy z wybudowanych przez siebie miast (Uruk, Legesz, Eridu, Kisz, Ur, Nippur, Girsu i Agade) stworzyli niezależne ośrodki polityczne - często zbrojnie rywalizujące o hegemonie w rejonie, ale nie mogące ostatecznie pokonać rywali, a przez to się zjednoczyć. Sytuacje tą wykorzystali przybyli z półwyspu arabskiego semiccy Akadowie, którzy po skolonizowaniu północno-centralnej Mezopotamii (zwanej Akadem) na drodze militarnej podporządkowali swej scentralizowanej władzy wszystkie miasta-państwa sumeryjskie, które za to zachowały ograniczoną autonomię. Wódź Akadów - Sargon - po zajęciu Sumeru stał się pierwszym panem absolutnym całego dwurzecza, ale jego ambicje były o wiele większe - w wyniku wojen anektował do swej domeny niemal cały Bliski Wschód. Sargonowi - zwanego odtąd wielkim - tym sposobem udało się stworzyć pierwsze w dziejach imperium zwane akadyjskim. Jednak następcy Sargona musieli zmagać się z uciążliwymi najazdami łupieżczymi plemion paleokaukaskich, indoeuropejskich, a nawet innych semickich. Najgroźniejszymi wrogami imperium akadyjskiemu okazali się Gutejowie - przypuszczalnie plemię izolowane lub pochodzenia indoeuropejskiego, którzy ostatecznie zniszczyli akadyjską państwowość i założyli na jej gruzach własne królestwo. Barbarzyństwo nowych panów nie podobało się Sumerom, którzy pod wodzą Utuhengala zbuntowali się, wypędzili koczowników ze swej ojczyzny i stworzyli własne państwo sumeryjskie. Następni sumeryjscy władcy dążyli do odbudowy imperium akadyjskiego, ale zostali pokonani przez nową grupę barbarzyńców - semickich Armorytów, którzy między Tygrysem, a Eufratem założyli wiele rywalizujących ze sobą władztw plemiennych. W owym czasie odrębność etniczna Sumerów zanikła, gdy zostali zasymilowani przez Armorytów, których jednak z kolei wchłonęli wcześniejszych Akadyjczycy. Jednymi z post-armoryckich królestw były Babilon i Aszur (przyszła Asyria) - początkowo nie wyróżniali się od innych organizmów państwowych, ale dzięki dokonaniom Hammurabiego i Szamszi-Ada I zaczęły rosnąć w potęgę oraz zajmować nowe ziemie. Zarówno Asyryjczycy, jak i Babilończycy odwoływali się do cywilizacji i tradycji sumero-akadyjskiej, a za swój cel wyznaczyli sobie odbudowę mocarstwa Sargona Wielkiego, co w przyszłości miało doprowadzić do konfliktu między północną Asyrią, a południową Babilonią.
W między czasie Mentuhotep II - nomarcha Teb na nowo zjednoczył rozbity dzielnicowo pod koniec starego państwa Egipt i zainicjował okres średni w trakcie, którego państwo staroegipskie odbuduje dawną potęgę na arenie międzynarodowej ponownie zajmując Nubię, Synaj i zdobywając niektóre miast w Palestynie. Państwo średnioegipskie pod koniec swego istnienia ponownie się zdecentralizowało, co wykorzystał semicki lud Hygsosów, który zajął północną część Egiptu. Dopiero faraon Ahmose południowego (Górnego) Egiptu wypędził Hygsosów, zjednoczył kraj i zapoczątkował nową, a zarazem najpomyślniejszą epokę w dziejach Egiptu - Nowe państwo, w trakcie której Egipt pod rządami Totmesydów i Ramzesydów rozciągnie swe panowanie nad Nubią, Libią północno-wschodnią, półwyspem Synaj, Palestyną, Cyprem, Fenicją, Syrią, a jego wpływy dotarły nawet do Mezopotamii i Anatolii (huryckie państwo Mittani). Tymczasem obok Babilonii, Asyrii i Egiptu na Bliskim Wschodzie urosła jeszcze czwarta potęga - Hetyci. Początkowo była to mocno politycznie podzielona i mało znacząca grupa spokrewnionych plemion indoeuropejskich zamieszkująca wschodnio-centralną Anatolię. Gdy jednak zjednoczył ich Labarna, władca państwa-miasta Kussara, który przeniósł się później do przyszłej stolicy w Hattusie lud ten zaczął przejawiać tendencje ekspansjonistyczne zarówno na zachodzie, gdzie kosztem bratnich Luwian dotarł aż do Morza Egejskiego, jak i na wschodzie, gdzie podporządkował sobie huryckie państewko Mittani, a przez niego nawet państwo średnioasyryjskie, zaczął kontestować dominacje Egipcjan w Syrii, co doprowadzi w przyszłości do nierozstrzygniętej bitwy pod Kadesz, a nawet najeżdżał Mezopotamię zdobywając i plądrując w 1595 roku p.n.e Babilon.
Przed epoką[]
Nasi przodkowie pochodzą z Afryki. Na tym kontynencie około 4 milionów lat temu żyły jedne z najstarszych gatunków praludzi - australopiteki. Od pozostałych człekokształtnych odróżniała go umiejętność poruszania się na dwóch nogach i posługiwania się prostymi narzędziami z połamanych kości, lub gałęzi. W wyniku trwającego miliony lat procesu przeobrażania się, czyli ewolucji, praludzie stawali się coraz wyżsi, ich sylwetka była bardziej wyprostowana, a skóra mniej owłosiona. Potomkowie australopiteków zdobywali również nowe umiejętności, dzięki którym zdobywali pożywienie i skutecznie bronili się przed drapieżnikami. Z czasem zaczęli wykonywać narzędzia nie tylko z kości i drewna, ale też z obłupanych kamieni. Od tego materiału pochodzi nazwa pierwszego okresu prahistorycznego - paleolitu, czyli epoki kamienia łupanego. Około 200 tysięcy lat później pojawił się człowiek rozumny - Homo sapiens, który był już bardzo podobny do ludzi współczesnych. Miejscem narodzin rolnictwa był Bliski Wschód. Ludzie znaleźli tam sprzyjające warunki klimatyczne, oraz urodzajne ziemie, których pas ciągnący się od Zatoki Perskiej do Morza Śródziemnego nazywano Żyznym Półksiężycem. Najbardziej wysuniętą na wschód częścią tego obszaru była Mezopotamia. Kraina ta leżała między rzekami - Eufratem i Tygrysem. Na wiosnę ich wody gwałtownie przybierały i zalewały nadbrzeżne pola, użyźniając glebę mułem. Mieszkańcy Mezopotamii nauczyli się więc budować kanały nawadniające, tamy i wały przeciwpowodziowe. Chroniły one osady przed powodziami, a zarazem umożliwiały nawadnianie pól uprawnych położonyc z dala od brzegów rzek. Rzeki były również dogodnym szlakiem komunikacyjnym, ułatwiającym podróżowanie oraz przewożenie towarów między osadami.
Przebieg epoki[]
Cywilizacja sumeryjska[]
Początek starożytności wyznacza wynalezienie u schyłku IV tysiąclecia p.n.e pisma w południowej części krainy historycznej nazywanej Mezopotamią w przybliżeniu zajmującą tereny dzisiejszego Iraku. Osiągnięcie to przypisuje się ludowi zwanego Sumerami. Pochodzenie Sumerów nie jest jasne, a ich zapisany na glinianych tabliczkach język nie wykazywał cech wspólnych z żadnym znanym ludzkości językiem. Przypuszcza się wszakże, że ich ojczyzną był górzysty obszar w zachodniej części współczesnego Iranu na wschód od Mezopotamii, a na zachód od irańskich pustyń Wielkiego Słonia i Lut skąd w kilku falach w VII i na początku IV tysiąclecia p.n.e przenieśli się w dorzecze ujścia Tygrysa i Eufratu nad zatoką perską, gdzie założyli kulturę Ubajd i Uruk. Wcześniej rejon ten był zamieszkały przez bliżej nieznane (afroazjatyckie?) grupy Homo Sapiens tworzących kultury Halaf-Ubajd, Hassuna i Samarra, które zostały wchłonięte przez lepiej rozwiniętych kulturowo Sumerów.
W nowej ojczyźnie - zwanej odtąd Sumerem - Sumerowie wprowadzili nową, górującą nad dawniejszymi wyrobami pod względem smukłości ceramikę wyrabianą z czerwonej bądź szarej gliny charakteryzującą się dzwonowatymi i flaszowatymi kształtami. Inne ich osiągnięcia: wprowadzenie systemu dwunastkowego i sześćdziesiątkowego, wozów czterokołowych, kanałów irygacyjnych, jednostek miar i wag oraz cegieł do budownictwa, a także zastosowanie miedzi oraz wynalezienie radła i koła garncarskiego wieńczy zastosowanie pierwszej formy pisma klinowego na najdawniejszych tabliczkach datowanych na ok. 3300 - 3200 p.n.e. Lepszy standard życia w porównaniu do poprzednich epok i postęp cywilizacyjny poskutkował wyżem demograficznym wśród "narodu". Od tej pory pomniejsze społeczności sumeryjskie w obawie przed obcymi najazdami i być może innymi Sumerami zaczęły budować wykonane z wysuszonego w cegły mułu fortyfikacje, za które/do których się przenosiły i które zapewniały przynajmniej częściowe bezpieczeństwo sumeryjskim rodzinom i ich dobytkom. Tradycja ta doprowadziła do wykształcenia się zwartych ośrodków miejskich, a mianowicie: Ur, Uruk, Umma, Eresz, Adab, Akszak, Bad-tibira, Der, Isin, Kesz, Kulaba, Kuta, Larak, Marad, Siraran, Larak, Szuruppak, Tumal, Zabala, Kisz, Lagasz, Eridu, Nippur, Larsa, Malgium, Girsu i Agade. Część z tych miast posiada nie-sumeryjską etymologię, co może oznaczać, że przy ich wznoszeniu prócz Sumerów uczestniczyli również na tym etapie jeszcze nie do końca zasymilowani tubylcy.
Wymienione sumeryjskie miasta prócz osiedli mieszkalnych i murów miejskich zaopatrzone były również w świątynie - zigguraty, cmentarzyska, twierdze oraz pałace lokalnych władców. Mianowicie każde miasto tworzyło zarazem osobne państwo rządzone przez dziedzicznych w linii patrylinearnej królów, a zarazem arcykapłanów, którzy nosili tytuł ,,ensi" i często uzasadniali swoją władzę wolą licznych bogów, a nawet sami ulegali deifikacji, jak chociażby ojciec słynnego Gilgamesza - Lugalbanda, król Uruk. Władcy ci często rywalizowali ze sobą o dostęp do szlaków handlowych, areału rolnego i miejsc kultu oraz wzbogacali się wyprawami łupieżczymi na konkurentów. W wyniku rywalizacji i konfliktów doszło do wykształcenia się tzw. hegemonatu, który obejmował cały Sumer i w uproszczeniu polegał on na tym, że ensi - hegemon najważniejszego i najpotężniejszego miasta tytułujący się ,,Lugalem" (z sum. ,,Wielkim człowiekiem") wymuszał na słabszych ensi i ich miastach podporządkowanie się woli panującego. System ten nie doprowadził do politycznego zjednoczenia Sumeru, gdyż po pierwsze władcy "słabi" w dużej nie tracili kontroli wewnętrznej, a nawet zewnętrznej nad miastem-państwem, jeśli nie uderzało to w interesy hegemona - więc ciężko mówić tu nawet o formie namiestnictwa, a po drugie status władcy oraz miasta hegemonicznego był nietrwały - zbyt często się zmieniał w zależności od dynastii i okoliczności, aby trwale utrzymać pozycje względem innych ensi i ich miast. Chronologiczna lista wszystkich hegemonów od najdawniejszych aż po ostatnią dynastie pochodzenia sumeryjskiego - I dynastie z Isin jest zawarta w sumeryjskim dokumencie tj. Sumeryjskiej liście królów.
Pierwszym miastem hegemonalnym było Eridu, które w religii sumeryjskiej było miejscem świętym, co wykorzystał jego pół-legendarny władca Alulim i to, że w społeczeństwie sumeryjskim władza sakralna łączyła się z świecką (ensi był w takim samym stopniu królem, co arcykapłanem). Status Eridu podtrzymał jego następca Alalgar, ale po jego śmierci - przypuszczalnie wskutek wygaśnięcia rodu Alulima - nowym hegemonem został Enmeluan panujący w Bad-tibira. Po Enmeluanu Sumerem rządzili kolejno Enmegalan i Dumuzi. Następnie pozycja arcykróla przypadła Ensipazianowi, królowi Laraku, którego zastąpił Enmenduran, władca Sippar. Ostatnim przedpotopowym lugalem był Ubara-Tutu ensi Szuruppak. Za panowania tego władcy Enil - sumeryjski bóg powietrza i przywódca bogów rzekomo rozgniewał się na ludzkość i zesłał potop, w którym zginęli wszyscy ludzie poza synem Ubara-Tutu - Ziusudrą zwanym też Atra-hasisa lub Utnapisztimem, którego wraz z rodziną, sługami i małżonką - oraz roślinami i zwierzętami - ocalił bóg Enki. Zgodnie z sumeryjską mitologią Ziusudra i jego żona stali się z woli bogów nieśmiertelni i dali początek nowej generacji ludzkości. Hegemonat odnowił jeden z potomków Zisudra - Giszur rezydujący w mieście Kisz. Giszurowi udało się założyć tzw. I dynastię z Kisz, która miała przez następne dwadzieścia dwa pokolenia sprawować władzę zwierzchnią nad Sumerem. Ród ten przypuszczalnie skoligacił się z rodami akadyjskimi o czym świadczą akadyjskie imiona niektórych jego członków np. Zuqaqqip lub Kalumum. Przypuszczalnie najwybitniejszym lugalem z Kisz tego okresu był Etana, syn Arwi'um, który rzekomo rozszerzył swe panowanie na jakieś bliżej nieznane kraje o czym informuje nas Sumeryjska lista królów i doczekał się nawet eposu na swój temat tj. akadyjskiego "Mitu o Etanie". Przedostatnim z tej dynastii, a zarazem pierwszym historycznym zwierzchnikiem Sumerów (wszyscy pozostali są pół-legendarni) był Enmebaragesi zwany również Mebarasim, który podporządkował sobie sąsiednie pastwo Elam i wybudował Nippur ziggurat poświęcony bogowi Enilowi. Znany jest również z inskrypcji pozostawionych po sobie, a odkrytych w trakcie badań archeologicznych. Dwudziestym trzecim i ostatnim władcą pierwszej dynastii z Kisz został Agga, który rozbudował miasto Tummal, ale został zbrojnie pokonany i zabity przez Gilgamesza, prawnuka zbuntowanego króla Uruk - Meski'aggaszera, który przeniósł centrum hegemonatu do Uruk w ramach tzw. I dynastii z Uruk, której dominacje zakończyło obalenie ostatniego jej przedstawiciela - Lugalkigina przez Akalamduga, ensi Ur, który przejął schedę po pokonanym przeciwniku. Po pokonaniu sił Ur za panowania Balulu przez elamicką dynastie awańską nowym hegemonem został Susuda, który założył tzw. II dynastie z Kisz.
Tak to właśnie dynastie i miasta hegemoniczne zmieniały się na przestrzeni dziejów aż do podboju Sumeru przez pasterskich Akadów. Zjednoczyć sumeryjskie miasta przeciwko nadciągającym Semitom próbował Lugalzagesi, władca Ummy, ale został pokonany przez Sargona I Wielkiego, króla Akadu i stracony. Zdobywcy nadali pewną autonomie sumeryjskimi miastom, które zachowały swoich ensi, którzy - w odróżnieniu od czasów hegemonatu - nie mogli prowadzić własnej polityki zewnętrznej i byli zobowiązani respektować panowanie królów akadyjskich. Doprowadził to
Imperium akadyjskie i jego sukcesorzy[]
Państwo Sargona Wielkiego i jego następców[]
Państwo Gutejów[]
Państwo sumeryjskie V dynastii z Uruk i dynastii III z z Ur[]
Świt Babilonu i Asyrii[]
Pyrrusowe zwycięstwo Babilonii[]
Egipt[]
Mapa starożytnego Egiptu.
W Egipcie panowały warunki naturalne zbliżone do tych, w których powstała cywilizacja Mezopotamii. Dla mieskańców otoczonego przez pustynię państwa źródłem życia była wielka rzeka Nil. Wzdłóż jej brzegów ciągnęły się pola uprawne. Nil wylewał zawsze o tej samej porzeroku, na przełomie czerwca i lipca. Do Egiptu docierały wówczas wysokie fale związane z porą deszczową w górnym biegu rzeki. Gdy pod koniec września woda opadała, pozostawiając grubą warstwę żyznego mułu, chłopi rozpoczynali prace polowe. Żniwa odbywały się w marcu i kwietniu. Aby nawadniać pola podczas suchej pory roku, a także tereny położone dalej od rzeki, Egipcjanie zbudowali skomplikowany system kanałów nawadniających. Nil był także głównym szlakiem komunikacyjnym. Pływające po nim statki i łodzie przewoziły pasarzerów oraz towary wzdłóż całego państwa egipskiego. Dzięki wylewom rzeka miała olbrzymie znaczenie dla mieszkańców Egiptu i dlatego ten kraj nazywano darem Nilu.Dariusz
I Wielki podbił Egipt.Egipt zrzucił władze tyrana dzięki Aleksandrowi III Wielkiemu, a po jego śmierci był jedynym królestwem przetrwał do powstania cesarstwa Rzymskiemu a inne królestwa zostały podbite w czasach Republiki Rzymskiej. Egipt został podbity przez Rzym.Gdy Rzym podzielił się na dwie częci Egipt nalerzał do cesarstwa Bizantyjskiego czyli Wschodniego.Egipskie wojska świetni posługiwały się rydwanami.
Hetyci[]
Hetyci to lud posługujący się indoeuropejskim językiem hetyckim, który około XVII w. p.n.e. stworzył potężne państwo z centrum w Hattusa (dzisiejsze Boğazkale) w Anatolii. Potęga państwa opierała się na znakomicie, jak na owe czasy, uzbrojonej armii (broń z żelaza, zbroje, doskonałe rydwany bojowe). W okresie swojej największej świetności Hetyci kontrolowali Anatolię, północną Mezopotamię, Syrię i Palestynę. Państwo Hetytów upadło około 1200 p.n.e. prawdopodobnie pod naporem Ludów Morza, chociaż nieliczne hetyckie miasta-państwa w północnej Syrii przetrwały do roku 708 p.n.e.Hetyci przegrali w bitwie po Kadesz z Ramzesem II faraonem Egiptu,ktura okazała się jego najwarzniejszą bitwą.
Żydzi[]
Izrael w X wieku p.n.e.
Pochodzenie Żydów nie jest całkowicie znane, Biblia podaje, że w okolicach 1800 roku p.n.e. Abraham wyprowadził Żydów z Egiptu do Ziemi Obiecanej - Kaanan, leżącej na terenie dzisiejszego Izraela i Palestyny. Żydzi posługiwali się językiem hebrajskim, a w późniejszym okresie również aramejskim. Żydzi wojowali z Filistynami, których ostatecznie pokonali. Okolice roku 1000 p.n.e. były złotym wiekiem starożytnego Izraela. Królowie Dawid oraz Salomon utworzyli rozległe i potężne państwo. Po śmierci Salomona, państwo te zaczęło się rozpadać, ponadto ziemie te podbili Babilończycy. Pod koniec starożytności Żydzi uciekli z Syropalestyny, do wielu państw Europy, Azji i Afryki.